علوم و فنون ادبی ۱ (سعید جعفری)

۱- شعر زیر را بخوانید و جدول را کامل کنید.

۱- در کتاب آمد که در عهد قدیم / خانه ای می ساخت سقراط حکیم

قلمرو زبانی: عهد: روزگار / سقراط: نام فلسفه دانی در یونان / حکیم: فلسفه دان، دانشمند / قلمرو ادبی: قالب: مثنوی / وزن: تن ت تن تن، تن ت تن تن، تن ت تن

بازگردانی: در کتابها آورده شده که در روزگار کهن سقراط حکیم خانه ای برای خودش می ساخت.

۲- چون به پایان برد کار آن سرا / آمدند از ره، رفیق و آشنا

قلمرو زبانی: چون: هنگامی که / سرا: خانه / ره: راه / قلمرو ادبی: واج آرایی «ا»

بازگردانی: هنگامی که ساخت آن خانه را به پایان رساند دوست و آشنایش از راه رسیدند.

۳- جمله گفتند: این بنای مختصر / نیست درخوردِ تو، ای صاحب نظر!

قلمرو زبانی: جمله: همگی / بنا: ساختمان / مختصر: حقیر و کوچک / درخورد: مناسب، درخور / صاحب نظر: بینا، عارف / قلمرو ادبی:

بازگردانی: همگی گفتند ای عارف، این ساختمان کوچک مناسب برای تو نیست.

۴- چون توانی زیستن در این قفس؟ / این قفس نبود مقام چون تو کس

قلمرو زبانی: چون: چگونه / زیستن: زندگی کردن / توانی زیستن: می توانی زندگی کنی / نَبُود: نیست / مقام: جای اقامت / قلمرو ادبی: قفس: استعاره از خانه مختصر و محقر / واژه آرایی: قفس، این / واج آرایی «ن» / جناس همسان: چون(۱- چگونه ۲- مانند)

بازگردانی: چگونه می توانی در این خانه مانند قفس زندگی کنی. این خانه نباید جای زندگی فردی مانند تو باشد.

۵- بهر مردی چون تو والا و حکیم / بارگاهی باید و کاخی عظیم

قلمرو زبانی: بهر: برای / والا: بلندپایه / بارگاه: دربار پادشاه / باید: بایسته است(فعل) / قلمرو ادبی:

بازگردانی: برای مردی بلندپایه و فلسفه دان همانند تو بارگاه و کاخی بزرگ لازم است.

۶- در شبستانِ تو چون آییم جمع / همچو پروانه به گِردِ روی شمع؟

قلمرو زبانی: شبستان: قسمت سقف‌دار مسجدهای بزرگ / چون: چگونه / آییم: شویم / قلمرو ادبی: همچو پروانه: تشبیه / روی شمع: اضافه استعاری / جناس ناهمسان: جمع،‌‌ شمع

بازگردانی: در شبستان تو مانند پروانه به گرد شمع چگونه جمع شویم.

۷- گفت در پاسخ: که ما را باک نیست / عارفان را خانه الّا خاک نیست

قلمرو زبانی: باک: نگرانی، پروا / الّا: مگر / «را»ی نخست: «را»ی دارندگی (ما باکی نداریم.) / «را»ی دوم: «را»ی اضافه گسسته (خانه عارفان) / قلمرو ادبی: جناس ناهمسان: باک،‌‌ خاک / واژه آرایی: نیست / خاک:‌ مجاز از گور یا زمین

بازگردانی: او در پاسخ گفت: ما توجهی به مادیت نداریم و خانه ما سرانجام گور است.

۸- حُجره خود گر بدین سان ساختم / خانه ای درخوردِ یاران ساختم

قلمرو زبانی: حجره: اتاق (امروزه به معنای مغازه بازار) / سان: گونه / درخورد: مناسب / یار: دوست / قلمرو ادبی: ردیف: ساختم / واژه آرایی: ساختم / واج آرایی «خ»

بازگردانی: اگر اتاق خودم را بدین گونه کوچک ساختم به این دلیل است که خانه ای متناسب با تعداد یارانم بسازم.

۹- بیش از این گر یار یکدل داشتم / بام خود تا عرش می افراشتم

قلمرو زبانی: بیش:‌ بیشتر / یکدل: صمیمی / بام: پشت بام / عرش: پدید آوردن / افراشتن: به اندازه سطح داخلی دست / قلمرو ادبی: بام خود تا عرش می افراشتم: کنایه از اینکه خانه بسیار بزرگی می ساختم.

بازگردانی: اگر بیشتر از این دوست صمیمی داشتم خانه بسیار بزرگتری برای خود دست و پا می کردم.

۱۰- در حقیقت یار یکدل، کیمیاست / چون صدف، کمیاب و چون دُر، پُربهاست (نیّره سعیدی، میرفخرایی)

قلمرو زبانی: یکدل: صمیمی / کیمیا: ماده‌ای فرضی که به‌وسیلۀ آن می‌توان مس را تبدیل به زر کرد / در: مروارید / پربها: قیمتی / کف: به اندازه سطح داخلی دست / قلمرو ادبی: یار یکدل، کیمیاست: تشبیه / چون صدف: تشبیه / چون دُر: تشبیه / واژه آرایی: چون

بازگردانی: حقیقتا دوست صمیمی مانند کیمیا نایاب است. یار صمیمی مانند صدف کمیاب و مانند مروارید گرانبهاست.

2- حکایت زیر را بخوانید و برای هر قلمرو، چند ویژگی استخراج کنید.

پارسازاده ای را نعمتِ بیکران به دست افتاد؛ فسق و فجور آغاز کرد. باری، به نصیحتش گفتم: ای فرزند، دخل، آب روان است و عیش، آسیاب گردان؛ یعنی خرج فراوان کردن، مسلمّ کسی را باشد که دَخلِ معین دارد.

قلمرو زبانی: را: «را»ی اضافه گسسته؛ به دست پارسازاده / پارسا: پرهیزکار؛ پاک‌دامن/ نعمت: دارایی / بی‌کران: بی اندازه / فسق: ناپاکی، فساد / فجور: فساد / باری: به هر صورت / به نصیحتش گفتم: جهش ضمیر / دخل: درآمد / عیش: زندگانی / «را» در «کسی را»: به معنای برای / مسلم: قطعی / قلمرو ادبی: نثر آهنگین یا مسجّع / کنایه: به دست افتاد / تشبیه: دخل، آب روان است؛ عیش، آسیاب گردان / تضاد: دخل، خرج /

بازگردانی: پارسازاده ای را دارایی زیادی به دست آورد؛ فساد و ناپاکی آغاز کرد. به هر صورت، او را پند دادم که ای فرزند، درآمد مانند آب روان است و زندگی مانند آسیاب گردان؛ یعنی اینکه زیاده خرج کردن، زمانی درست است که درآمدی معینی متناسب با خرجت داشته باشی.

چو دَخلت نیست، خرج آهسته تر کن / که می گویند ملّاحان سرودى،

قلمرو زبانی: دخل: درآمد / ملاح: ملوان، دریانورد / سرود: نغمه / قلمرو ادبی: مثل / تضاد: دخل، خرج / قالب:‌ قطعه / وزن: ت تن تن تن؛ ت تن تن تن؛ ت تن تن

بازگردانی: هنگامی که درآمد نداری آهسته تر خرج کن. ملوانان سرود زیبایی را می خوانند.

اگر باران به کوهستان نبارد / به سالى دجله گردد، خشک رودى

قلمرو زبانی: به سالی: در سالی / خشک رود: ترکیب وصفی وارون؛ رود خشک / قلمرو ادبی: تناسب: باران، دجله، رود /

بازگردانی: اگر باران یک سال در کوهستان نبارد دجله یک رود خشک می گردد.

عقل و ادب، پیش گیر و لهو و لعب بگذار که چون نعمت سپری شود، سختی بری و پشیمانی خوری. پسر، این سخن در گوش نیاورد و بر قول من اعتراض کرد و گفت:

برو شادی کن ای یار دل افروز / غم فردا، نشاید خورد امروز

دیدم که نصیحت نمی پذیرد و دَمِ گرم من در آهنِ سرد او اثر نمی کند؛ روی از مصاحبت بگردانیدم و قول حکما کار بستم که گفته اند:

قلمرو زبانی: لهو و لعب: بازی حرام / گذاشتن: رها کردن / سپری شدن: به پایان رسیدن / قول: گفته / دل افروز: شادی بخش / نشاید: شایسته نیست / دم: نفس / مصاحبت: همسخنی / حکما: ج حکیم / کار بستن: به جا آوردن / قلمرو ادبی: در گوش آوردن: کنایه از پذیرفتن / تضاد: شادی، غم / دم: مجاز از سخن / آهن سرد: استعاره از قلب و اندیشه خشک / دَمِ گرم من در آهنِ سرد او اثر نمی کند: کنایه / وزن شعر: ت تن تن تن؛ ت تن تن تن؛ ت تن تن

بازگردانی: دنبال دانش و ادب، باش و کارهای حرام را رها کن؛ زیرا چون دارایی ات پایان یابد، سختی می بری و پشیمانی می شوی. پسر، این سخن را نپذیرفت و به گفته من اعتراض کرد و گفت: برو شادی کن ای یار شادی بخش؛ امروز شایسته نیست که غم فردا را بخوری. دیدم که نصیحت نمی پذیرد و سخن گرم من در قلب سرد او اثر نمی کند؛ روی از همسخنی با او بگردانیدم و سخن دانشمندان را به کار بستم که گفته اند:

گرچه دانى که نشنوند، بگوى / هر چه دانى ز نیک خواهی و پند

قلمرو زبانی: نیک خواهی: خیرخواهی / قلمرو ادبی: جناس: گر، هر / واژه آرایی: دانی /

بازگردانی: اگرچه می دانی که سخنت را نمی پذیرند ولی تو هر پند ارزشمندی را که می دانی به دوستانت بگوی.

زود باشد که خیره سر، بینی / به دو پای اوفتاده، اندر بند

قلمرو زبانی: خیره سر: گستاخ / قلمرو ادبی: در بند افتادن: کنایه از گرفتار شدن

بازگردانی: بسیار زود انسان گستاخ و پند ناشنو را خواهی دید که گرفتار شده است.

دست بر دست می زند که دریغ / نشنیدم حدیثِ دانشمند (گلستان، باب هفتم)

قلمرو زبانی: دریغ: افسوس / قلمرو ادبی: دست بر دست زدن: کنایه از افسوس خوردن / واژه آرایی: دست

بازگردانی: انسان گستاخ افسوس می خورد که چرا سخن انسان دانا را ننیوشیدم.

۳- نمونه های زیر را از دید حسّ و حال فضای شعری و عاطفی بررسی کنید.

ای آن که غمگِنی و سزاواری / وندر نهان، سرشک همی باری

رفت آن که رفت و آمد آن که آمد / بود آن که بود خیره چه غم داری؟ (رودکی)

فضاي حاکم بر شعر سنگين و غم انگيز است و میان وزن و آهنگ با درون مایه هماهنگی وجود دارد.

***

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم / فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم (حافظ)

ادبيات غنايي، عاطفي / فضاي حاکم بر شعر شاد و شورانگيز است درون مایه با وزن و آهنگ هماهنگی وجود دارد.

***

این مطرب از کجاست که برگفت نام دوست / تا جان و جامه بذل کنم بر پیام دوست

دل زنده می شود به امید وفای یار / جان رقص می کند به سماعِ کلام دوست (سعدی)

غنايي، عاطفي / وزن شعر نرم، آرام و لطيف است.

***

جامی است که عقل آفرین می زندش / صد بوسه ز مهر بر جبین می زندش

این کوزه گر دهر چنین جام لطیف / می سازد و باز بر زمین می زندش (خیام)

رباعی؛ تعليمي و فلسفی است / وزن شعر سنگين است و در آن حس و حال متفکرانه و آميخته با حسرت و اندوه وجود دارد

***

خروشید کای فرّخ اسفندیار / هماوردت آمد برآرای کار (فردوسی)

شعر حماسي است. وزن و آهنگ کوبنده و کوتاه است و بار عاطفي آن ، پهلواني – جسورانه.

***

وقت را غنیمت دان آن قدرَ که بتوانی / حاصل از حیات ای جان یک دم است تا دانی (حافظ)

شعر تعليمي است. فضاي عاطفي حاکم بر شعر ملايم و اندرزي و نصيحت گرايانه است؛ ولی وزن شعر شورانگیز و رنگی.

4- در بیت های زیر، نمونه های واج آرایی و واژه آرایی را بیابید.

گوشه گرفتم ز خلق و فایده ای نیست / گوشه چشمت بلای گوشه نشین است (سعدی)

واج آرایی: «ش»، «گ» / واژه آرایی: گوشه

***

ما چون ز دری پای کشیدیم، کشیدیم / امید ز هر کس که بریدیم، بریدیم

دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند / از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم (وحشی بافقی)

واج آرایی: «ی»، «م»، «ک»، «د»  / واژه آرایی: کشیدیم، بریدیم، پریدیم

***

در زلف تو بند بود داد دل ما / در بند کمند بود داد دل ما

ای داد به داد دل ما کس نرسید / از بس که بلند بود داد دل ما (قیصر امین پور)

واج آرایی: «د»، « ﹻ » / واژه آرایی: بند، داد، دل، ما

***

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس / ملالت علما هم ز علم بی عمل است (حافظ)

واج آرایی: «ل»، «م»، «ع» / واژه آرایی: بی عمل

***

اگر جنگ خواهی و خون ریختن / بر این گونه سختی برآویختن

بگو تا سوار آورم زابلی / که باشند با خنجر کابلی (فردوسی)